ŚREDNIOWIECZE Literatura, Filozofia, Tematyka

1. Ramy czasowe średniowiecza w Europie.

Epoka średniowiecza trwała w Europie około jedenastu wieków od IV/V do XV wieku. Początek jej datuje się na rok 476 czyli upadek cesarstwa zachodniorzymskiego, natomiast koniec wyznacza rok 1450 czyli upadek Konstantynopola. Niektórzy przyjmują za koniec średniowiecza a początek epoki nowożytnej rok 1492r. (odkrycie Ameryki przez Kolumba) lub 1450r. (wynalezienie druku przez Gutenberga).

2. Nazwa epoki.

Nazwę średniowiecza (wieki średnie) wprowadzili twórcy następnej epoki, czyli renesansu. Epokę tą nazywali okresem przejściowym między epoką starożytną a czasami odrodzenia. Uważano, że jest on bezpłodny, mroczny i ciemny, dlatego przyjęte określenie było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej epoki.

Uniwersalizm epoki polega na tym, że państwa Europy były podporządkowane jednej władzy kościelnej i świeckiej. W całej Europie dominował Kościół, wszystkie państwa uznawały zwierzchnictwo papieża. Z kolei władzę świecką sprawował cesarz – władca Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, wyrosłego na gruzach Imperium Rzymskiego. W konsekwencji „urzędowym” językiem państw europejskich była łacina, a poszczególne państwa dopiero zaczynały się wyodrębniać. Fakty te spowodowały, iż Europa była uniwersalną całością – stąd cecha: uniwersalizm.

Teocentryzm – to ogólnie panująca filozofia, która w centrum świata umieszczała Boga (theos – Bóg). Bóg, który stworzył świat, uosabiał dobro, piękno i prawdę. Ludzie uznawali wyższość dóbr duchowych nad doczesnymi, różne zjawiska przyrody interpretowano jako znaki od Boga, a w filozofii dominowała myśl o życiu pośmiertnym. Religii i jej założeniom podporządkowana była sztuka i literatura.

Anonimowość literatury polegała na tym, iż autorzy dzieł często nie ujawniali swojego nazwiska. Ważna była bowiem wartość dzieła, autor natomiast skromnie usuwał się w cień.

Dwujęzyczność literatury średniowiecza to równoczesne funkcjonowanie łaciny i języków narodowych. Językiem uniwersalnym, wspólnym wszystkim ludziom wykształconym była łacina i nawet wówczas, gdy wykształciły się języki narodowe, istotne dzieła tworzono w języku łacińskim.

3. Filozofia wieków średnich.

Różne dogmaty i prawdy wiary wyjaśniano drogą poszukiwań rozumowych. W ten sposób narodziła się nauka zwana scholastyką. Wybitnymi przedstawicielami tej nauki byli Albert Wielki, św. Tomasz z Akwinu, św. Augustyn i św. Franciszek z Asyżu.

Św. Augustyn twierdził, że celem człowieka jest poznanie Boga i swojej duszy, a ponieważ dusza jest obrazem Boga i nosi w sobie Jego idee, poznanie prawdy i Boga może dokonywać się we wnętrzu człowieka.Człowiek może znaleźć prawdziwe szczęście jedynie w Bogu. Los ludzi zależy od łaski Boga i On decyduje, komu będzie dane szczęście poznania duszy i Bożej ekonomii. Zdobycie owej łaski może ułatwić Kościół. W poglądach filozofa wyraźnym miernikiem wielkości człowieka są jego wartości wewnętrzne.

Św. Tomasz uznał za konieczność doskonalenia się wewnętrznego, hamowania pożądań, zwłaszcza cielesnych. Człowiek przestrzegający norm etyki, prawa i sprawiedliwości jest nie tylko dobrym chrześcijaninem, ale i wartościową jednostką w społeczeństwie.

Św. Franciszek zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa. Stworzył program okrucieństwa. Stworzył program wiary radosnej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia, nakazywał miłosierdzie, ubóstwo i braterstwo.

4. Literatura średniowiecza.

W rozwoju polskiej literatury średniowiecznej można rozróżnić dwa okresy. Pierwszy okres sięga do połowy XIII w., literatura rodzima żyje tylko w ustnej tradycji jako literatura ludowa. Literatura pisana ma głównie charakter religijno-kościelny, przy czym celem narzędziem jest wyłącznie język łaciński. Elementy świeckie występują tylko w rocznikach i kronikach uwieczniających czyny panujących. Drugi okres, od połowy XIII wieku do połowy XVwieku oprócz dzieł pisanych po łacinie obejmuje także pierwsze utwory pisane po polsku, przy czym odbijają się w nich coraz silniej charakterystyczne dla tego okresu procesy społeczne.

Do naszych czasów zachowała się tylko część literatury średniowiecznej. Rzadko które są w całości i oryginałami. Tłumaczenie treści dzieł na język współczesny także miało wpływ na ich stan.

Polacy przyjęli alfabet łaciński i przystosowali go do dźwięków polskich. Powstały w ten sposób język polski był dwujęzyczny. Z tego powodu tłumaczenie było bardziej utrudnione, wiele głosek pisano w bardzo różny sposób. Dopiero w 1440 r. Jakub Parkosz ujednolicił go.

Dzieła średniowieczne charakteryzowała anonimowość. To znaczy nie ważne było, kto pisał utwór, lecz co pisał. W tej epoce przede wszystkim pisano na chwałę Boga

Księgi były pisane przez wiele pokoleń, były oprawiane w skóry, złoto lub srebro. Uroku dodawały także kolorowe i ozdobne litery. Z tego względu były one były warte kilka wsi.

Przykładami utworów średniowiecznych są: „Kazania świętokrzyskie”, „Legenda o św. Aleksym”.

5. Sztuka średniowieczna-architektura.

W architekturze szczególnie wyróżniły się dwa style: romański i gotycki.

Budowle w stylu romańskim charakteryzowały się prostą, racjonalnym rozplanowaniem, dużą grubością murów. Budowle były z dużych, regulowanych, kamiennych ciosów. Szczególna dla nich była ciemność panująca wewnątrz z powodu małej ilości okien. Na szczytach były one zaokrąglone tworząc łuki. W tym stylu zbudowane są: kościoły w Łyńcu, Tumie, Opatowie.

Budowle stylu gotyckim były bardzo strzeliste, co miało przybliżyć ludzi do Boga. W ścianach było wiele witraży i okien, dlatego wewnątrz było bardzo jasno. Posiadały one bogatą dekorację. W stylu gotyckim zbudowane są: zamki w Malborku, kościół Mariacki w Gdańsku.

6. Inne rodzaje sztuki średniowiecznej.

a) misteria – sztuka dramatyczna prezentująca fragmenty historii biblijnej często poszerzone o fikcyjne, legendarne informacje z życia postaci biblijnych.

b) moralitety – rodzaje sztuki pouczające człowieka jakim powinien być i jaką postawę powinien przyjąć wobec Boga i człowieka.

7. Średniowieczne zabytki piśmiennictwa polskiego.

IX w. -Geograf Bawarski (zapis nazw plemion polskich)

X w. -Dogome iudex (kilka nazw miejscowości polskich)

XI w. -Kronika Thietmara (pierwsze polski nazwy miast i rzek)

XII w. – Bulla gnieźnieńska w 1136 sporządzona w kancelarii papieża Innocentego II (410 wyrazów polskich)

XIII w. -pierwsze zdanie po Polsku umieszczone w Księdze henrykowskiej:

„daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj”, „Bogurodzica„

XIV w. – „Kazania świętokrzyskie”(jest to zbiór Kazań polskich znalezionych w Klasztorze na Łysej Górze, do którego kiedyś należały), „Psałterz floriański” (zwany też „Psałteżem Królowej Jadwigii” był prawdopodobnie przygotowany na podarek od mieszczan krakowskich dla Królowej Jadwigi, obejmuje on 150 psalmów w przekładzie łacińskim, polskim i niemieckim), roty przysięgi sądowych.

XV w. -„Kazania gnieźnieńskie” (jest ich 10, przy czym 4 wiążą się z uroczystościami Bożego Narodzenia, reszta – z innymi świętami),”Biblia królowej Zofii„(zawdzięcza swą nazwę czwartej żonie króla Władysława Jagiełły, spędzającej lata swego wdowieństwa w klasztorze, w miejscowości Szaroszpatak na Węgrzech – stąd też dzieło nazywa się też Biblią szaroszpatacką – zachowało się 185 kolejnych oraz kilka luźnych kart tej Biblii), „Psałterz puławski„, „Żywoty świętych”, „Modlitwy codzienne”, „Pieśni religijne i kolędy”, „Legenda o św. Aleksym”, „O zachowaniu się przy stole”, „Satyra na leniwych chłopów” ,”Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”.

8. Najstarsza pieśń polska – „Bogurodzica”

1 Geneza pieśni.

„Bogurodzica” jest religijną pieśnią liryczną skierowaną do Syna Bożego za pośrednictwem Bogurodzicy i Jana Chrzciciela, wzorowana na łacińskich hymnach kościelnych. Legenda przypisuje jej autorstwo św. Wojciechowi, co jest jednak mało prawdopodobne. Czas powstania oryginału obejmującego dwie najstarsze zwrotki datuje się na I poł. XIII w. Dalsze zwrotki zapisywano w późniejszym czasie. Najstarszy, zachowany odpis utworu tzw. krakowski pochodzi z 1407r. a pierwszy druk został wydany w 1506 r. w zbiorze praw Królestwa Polskiego.

2 Historia utworu.

„Bogurodzica” była napisana jako pieśń religijna. Później zdobyła wielką popularność pozakościelną. Była śpiewana na turniejach rycerskich i podczas bitew podnoszących na duchu polskie rycerstwo np; w bitwie pod Grunwaldem w 1410r. W ten sposób stała się pierwszym, polskim hymnem narodowym.

3 Treść utworu.

Pieśń ma charakter modlitewny skierowany do Syna Bożego. Prośba ludzka wyraża pragnienia ich do dostojnego życia na ziemi i szczęścia w życiu pozaziemskim. W pieśni tej jako refren występuje wezwanie „Kyrielejson” (Panie, zmiłuj się), występujące po każdej strofie. Cała pierwsza zwrotka stanowi apostrofę ku Maryi. Kompozycja utworu jest charakterystyczna. Wszystkie występujące postacie tworzą zespół czterech osób odnosząc się do kwadratu cnót (męstwo, sprawiedliwość, umiarkowanie, roztropność).

3. Budowa utworu.

Pieśń jest źródłem wiadomości o słownictwie i formach gramatycznych ówczesnej polszczyzny. Obok słowa Bogurodzica występują inne archaizmy językowe, np. d z i e l a (dla), b o ż y c (syn Boży), z b o ż n y (dostatni), s ł a w i e n a (sławiona), z w o l e n a (wybrana), j ą ż (którą), j e g o ż (o co). Inaczej też wygląda 2 osoba l. poj. trybu rozkazującego – z y s z c z y, s p u ś c i, r a c z y. Różnice w głosowni ukazują wyrazy s ł a w i e n a (dziś sławiona) i k r z c i c i e l ( dziś chrzciciel). Wołacz deklinacji żeńskiej równy był mianownikowi, np. Bogurodzica, dziewica, Maryja (dziś powiemy -Bogurodzico, dziewico, Maryjo).

9. Postawa ascety w utworze pt. „Legenda o św. Aleksym„.

asceza -dobrowolne, stałe i metodyczne ograniczenie życiowych potrzeb w celu osiągnięcia doskonałości, asceta – człowiek praktykujący ascezę.

Jej staropolska wersja zapewne jest tłumaczeniem z włoskiego lub francuskiego i należy do literatury hagiograficznej.

1 Treść utworu.

Utwór przedstawia żywot św. Aleksego. Według niego Aleksy był synem cesarza rzymskiego Eufamijana i jego żony Aglijas. Do dwudziestego czwartego roku życia żył u boku ojca, a gdy je ukończył rodzice postanowili go ożenić z królewną Famijaną. Lecz w noc poślubną Aleksy oddał żonie pierścień ślubny i zapowiedział, że nazajutrz od niej odejdzie. Tak też się stało. Wzioł wszystko swoje srebro i złoto i ruszył w świat. Po drodze rozdał szaty i majątek ubogim a sam modlił się pod drzwiami kościoła. Raz zdarzyło się, że gdy tak siedział pod drzwiami obraz Matki Bożej kazał klucznikowi otworzyć je aby Aleksy mógł wejść do środka. Cud ten został rozpowiedziany w mieście i ludzie uważali go za świętego. Lecz św. Aleksy nie pragnął chwały i postanowił opuścić to miejsce. Chciał udać się do Syrii, lecz los sprawił, że przybył do rodzinnego miasta Rzymu. Tam postanowił zostać do końca życia i cierpieć wszystkie męki. Żył na dworze swojego ojca pod schodami. Każdy go lekceważył i poniżał a nawet wylewano mu na głowę pomyje. Gdy już miał umrzeć napisał list, w którym opisał wszystkie swoje męki. Kiedy umarł w Rzymie zaczęły dziać się cuda. Dzwony same dzwoniły, jego ciało uzdrawiało ludzi. Oprócz tego list, który trzymał w dłoni mogła wyjąć tylko jego wierna żona. Po przeczytaniu go natychmiast ogłoszono, że był on synem cesarza rzymskiego. Od tej pory zaczęto się do niego modlić. Utwór rozpoczyna się apostrofą do Boga o natchnienie dla autora.

Aleksy jest przykładem ascety, człowieka, który dobrowolnie rezygnuje z życiowych przyjemności, prowadzi życie w surowej dyscyplinie zewnętrznej i wewnętrznej. Asceza była jedną z drug, propagowaną przez Kościół, prowadzącą ku bożej chwale i zbawieniu wiecznemu.

2 Cechy Aleksego.

Aleksy był bardzo pobożny, za wszelką cenę chciał służyć Bogu. Nie obchodziło go jego życie. Żył w myśl hasła: „Żyj pamiętając, że umrzesz” i dlatego swoimi uczynkami chciał zasłużyć na zbawienie. Był cierpliwy , gdyż znosił wszystkie udręki i cierpienia. Oprócz tego cechowała go wielka skromność i skrytość. Czyjeś życie stawiał nad własne. Przykładem może być rozdawanie majątku ubogim.

„Rozdał swe rucho żebrakom

srebro, złoto popom, żebrakom

Więc sam pod Kościołem siedział” – miłosierdzie

„Ano Kościół zamkniono

Więc tu leżał podle proga

Falę, proszę swego Boga” – pobożność

3 Rola utworów hagiograficznych w średniowieczu.

Hagiografia (żywotopisarstwo świętych) ukształtowała się już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa na Wschodzie (IV-V). Literatura hagiograficzna odgrywała dużą rolę w średniowieczu. Kształtowała osobowość czytelników, zbliżała ich do Boga a jej bohaterowie byli wzorem do naśladowania. Miała na celu zlikwidowanie zła panującego w tym okresie. Oto części żywotu:

a) Prolog – czyli wypowiedź autora, mówi on o przyczynach, dla których opisuje żywot świętego, prosi o pomoc i wyrozumiałość

b) Opis narodzin świętego

c) Cudowne dzieciństwo (pierwsze objawy wspaniałości

d) Młodość świętego (wzrastające cnoty)

e) Małżeństwo (często związane ze ślubem czystości)

f) Ucieczka ascety z domu

g) Cuda czynione przez świętego za życia

h) Prześładowanie, umartwianie

i) Męczeńska śmierć świętego

j) Cuda czynione po śmierci

10. Cechy wzorowego rycerza średniowiecznego na podstawie fragmentów „Pieśń o Rolandzie„.

1. Ogólne wiadomości o średniowiecznym eposie rycerskim.

Oryginał utworu pochodzący z XI w. z Francji był pisarzy wierszem jako pieśń. Najstarszy odpis datuje się na XII w. lecz dokładniej daty nie znamy. Jak wszystkie utwory średniowieczne jest aninimowy. Dotyczy on lat wojennych Karola Wielkiego z Saracenami tzn. II połowy VIII w. i początek IX w. Karol organizował krucjaty na teren Hiszpanii i tam walczył w imię Boga z niewiernym plemieniem saraceńskim.

2. Treść fragmentów utworu – Walki rycerzy króla Karola Wielkiego z Saracenami.

Fragment „Pieśni o Rolandzie” opisuje przebieg tragicznej klęski tylnej straży armii francuskiej, która w czasie powrotu do Francji po wygranej wojnie, została znienacka zaatakowana i wręcz zmiażdżona. Dowódcą tej straży był hrabia Roland, kwiat rycerstwa średniowiecznego. Miał on okazję wezwać pomoc, ale jego honor mu na to nie pozwalał i postanowił wraz ze swymi rycerzami rozprawić się z poganami. W końcu jednak zginął na wzgórzu polecając się Bogu.

Urywek ten w pełni uwydatnia jego odwagę a także bohaterską obroną rycerzy.

3. Cechy Rolanda jako rycerza średniowiecznego.

Roland był ideałem rycerza średniowiecznego. Posiadł wszystkie zalety rycerza, a więc – honor, który nie pozwolił mu prosić o pomoc, odwagę, która uczyniła go sławnym a także wierność. Roland do końca życia był wierny Bogu i królowi francuskiemu co potwierdził w ostatnich wypowiedzianych zdaniach.Wierość ojczyźnie i przywiązanie do niej (patriotyzm) widać, gdy Roland mówi „Nie daj Bóg, aby słodka Francja miała iść w pogardę” i kiedy ginie za króla, w imię Boga i ojczyzny – Francji. Był gotowy poświęcić swoje życie dla Boga, ojczyzny i dla damy serca.

Inne cechy rycerza to: nadludzka siła i umiejętność walki, zapał i pragnienie walki, wierość w przyjaźni i męstwo. Ogromnie ważny jest honor rycerza.

11. Fragmenty kroniki Galla Anonima – cechy wzorowego władcy.

1. Kronikarze polscy.

– Gall Anonim

– Wincenty Kadłubek

– Jan Długosz

Gall Anonim przybył do Polski jako anonimowy cudzoziemiec prawdapodobnie z Węgier i był najprawdopodobniej mnichem francuskim. Zamieszkał na dworze Bolesława Krzywoustego i przyjął chrzest. Był on tam wychowawcą synów króla. Uzyskał nazwę Gall anonim, gdyż prawdopodobnie był Francuzem i był aninimowy. Swoje zamiłowania w kronikarstwie oraz wykształcenie opisał w swoim wielkim dziele „Kronika polska„. Dzieło to, pisane rymowaną prozą w jeż. łacińskim, powstało prawdopodobnie w latach 112-116. Opisał w nim dzieje Bolesława Krzywoustego (druga i trzecia księga) oraz jego poprzedników. Przede wszystkim podkreślał wojownicze cechy władców.

Jan Długosz był jednym z najwybitniejszych pisarzy Polski, żył od 1415r. do 1480r. Uzyskał wykształcenie w Akademii Krakowskiej i pracował w kancelarii kardynalskiej. Prochy jego spoczywają w Grobie Zasłużonych na Skałce w Krakowie. Jan Długosz za główną treść swego życia uważał kronikarstwo. Pozostawił największy dorobek piśmienniczy tamtego okresu. Był gorącym patriotą i zwolennikiem zjednoczonej Polski. Jego dzieło „Historia Polski” to największe osiągnięcie pisarskie polskiego średniowiecza.

Wincenty Kadłubek był pierwszym kronikarzem Polakiem i żył od 1150r. do 1223r. Był biskupem krakowskim rodem z Sandomierszczyzny. Wykształcił się w Paryżu a jego „Kronika Polaków” stała się najpopularniejszą polską książką świecką w średniowieczu.

2. Treść fragmentu kroniki Galla – cechy króla Bolesława Chrobrego jako idealnego władcy państwa:

a) troszczący się o dalsze losy państwa po swojej śmierci

b) przewidujący okres nieszczęścia dla ojczyzny

c) sprawiedliwy dla swoich poddanych i stosunek do poddanych („…Tak pilnie rozważał sprawę biedaka, jak jakiegoś wielkiego dostojnika”)

d) rozsądny władca

3. Fragment kroniki Gall – cechy wzorowego wojownika (Bolesława III)

a) odważny, gdyż nie uląkł się nawału Niemców

b) kochajacy ojczyznę

c) wspaniały wódz doskonale prowadzący bitwy

d) nieustraszony

e) siejący postrach w obozie niemieckim

f) rozsądny

g) niewzruszony

12. Idea utworu pt. „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią„.

Wiersz ten ma charakter moralizująco – dydaktyczny o wymowie satyrycznej.

1. Wiersz uczy że:

a) śmierć każdego dosięgnie

b) pieniądze nie mają żadnego znaczenia po śmierci

c) żadnego znaczenia nie ma po śmierci zawód albo stonowisko, jakie pełnił za życia.

d) wszystkie złe uczynki człowieka zostaną osądzone w chwili smierci.

e) utwór kreśli dokładny wizerunek śmierci.

f) śmierci nie można uniknąć.

g) śmierć przyjdzie po człowieka niespodziane.

2. Utwór krytykuje:

a) Polikarpa za naiwność jego pytań(zadawał pytania, na które znał odpowiedź)

b) ludzi, którzy postąpują niemoralnie

c) kanoników i proboszczów z grubymi szyjami za upijanie się

d) handlarzy końmi.

e) panie i tłuste niewiasty za rozpusty i swawole

f) morderców i okrótników za popełnione czyny.

g) wdowy, mężatki i dziewki za ich nie ustatkowane życie

h) wszystkich sędziów za ich niesprawiedliwe wyroki

i) ludzi, którzy bogacili się na ziemi.

13.Tematyka średniowiecznych świeckich utworów

1. „O zachowaniu się przy stole”

Stoły – utwór oryginalny pochodzący z Mazowsza, autor był szlachcicem z ziemi łęczyckiej, tytuł inaczej: „Wiersz o chlebowym stole„.

Według utworu do posiłku trzeba zasiadać w pogodnym nastroju i spokojnie. Należy jeść schludnie i nie sprawiać wrażenia łakomego, a więc nie zabierać najlepszych rzeczy „z przed nosa” innym i jeść wolno. Przy tym panny i panie powinny jeść w małych ilościach i małymi kęskami, ponieważ mają sprawiać wrażenie, jakby im się tylko trochę chciało jeść. Oprócz tego panowie, a zwłaszcza rycerze mają zadanie usługiwać przy stole paniom, gdyż tak przystoi mężczyżnie.

2. Satyryczna wymowa „Satyra na leniwych chłopów„.

Wiersz nie posiada autora. Zapis pochodzi prawdopodobnie z 1483 roku. Tytuł utworu nie jest orginalny. Nazwę zawdzięcza on pewnie cechy opisu satyrycznego Utwór ten przedstawia spryt i oporność chłopów, którzy pozornie wyglądają na prostaków. Satyryczność tego utworu polega na krytyce chłopów za niszczenie hierarchicznego modelu społeczeństwa feudalnego. Narazili się oni na nią poprzez swoje lenistwo i zaniedbywanie obowiązków.

14. Dawne procesy fonetyczne w języku średniowiecznym.

Fonetyka – to jeden z działów gramatyki zajmujący się głoskami elementami wyrazu.

a) Oboczności spółgłosek:

k:cz:c

g:ż:dz

ch:sz nazywają się palatalizacją spółgłosek tylnojęzycznych. Slady tego procesu występują w języku współczesnym np: k:cz- mak-maczek, ręka-ręczny

g:ż- waga-ważyć, noga-nożny

ch:sz- nucha-muszka

b) Oboczności samogłosek zwane przegłosem polskim: e:o ; e:a.

Samogłoska e jeśli znajdowała się po spółgłosce miekkiej, a przed spółgłoską przedniojęzykowo-zębatej twardą: t,d,n,s,z,r,ł-ulegała ona zmianie w o lub a np: wiezę-wiozę ; miera-miara.